Λόγος 28ης Οκτωβρίου 2014
Δ.Σ. ΛΙΜΝΗΣ ? ΣΧ. ΕΤΟΣ 2014 -2015
Επέτειος 28ης Οκτωβρίου 1940
Αιδεσιμότατε, αξιότιμε κύριε Δήμαρχε, αγαπητοί μαθητές, κυρίες και κύριοι.
Η σημερινή μέρα κατέχει αναμφίβολα ξεχωριστή θέση στη μακραίωνη ελληνική ιστορία. Κάθε χρόνο υφίσταται για να μας θυμίζει πως δεν πρέπει να λησμονούμε. Η ιστορική μνήμη, άμεσα συνυφασμένη με τη δημιουργία και την καλλιέργεια της εθνικής μας ταυτότητας, καθορίζει έως ένα βαθμό και τον τρόπο που κατανοούμε το εκάστοτε παρόν αλλά και το πώς οργανώνουμε το μέλλον μας ως έθνος, σε επίπεδο πολιτικό, κοινωνικό αλλά και ατομικό.
Το τραυματικό παρελθόν του Β' Παγκοσμίου πολέμου στο οποίο εντάσσεται και ο εορτασμός της επετείου της 28ης Οκτωβρίου 1940, αποτελεί ένα πεδίο που διχάζει αλλά και ενώνει, τόσο τους θύτες όσο και τα θύματα. Από τη μια τροφοδοτεί συχνά και εμπνέει κοινωνικές ομάδες και πολιτικά κόμματα, καλλιεργεί στερεότυπα, μίση, ρατσισμό και ιδεοληψίες στο παρόν και από την άλλη λειτουργεί ως ένα οιονεί αντιπαράδειγμα προκειμένου να αποτραπούν ανάλογες ανθρώπινες επιλογές και ενεργήματα στο μέλλον που υποβαθμίζουν την αξία της ανθρώπινης ζωής και θέτουν σε κίνδυνο τόσο το αγαθό της ελευθερίας όσο και την ειρηνική συνύπαρξη των λαών. Ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος ως προϊόν ολοκληρωτικών ιδεολογιών, ανθρώπινων πράξεων και ιδιαίτερων οικονομικοκοινωνικοπολιτικών συνθηκών, επέφερε αρκετά δεινά σηματοδοτώντας με την έναρξή του μια περίοδο συσσωρευτικής βίας, φόβου και δυστυχίας σε βάρος αμάχων, εθνοτικών, κοινωνικών ή πολιτικών ομάδων. Ομάδων, τις οποίες είχε στοχοποιήσει η ναζιστική ιδεολογία και η ψευδοεπιστήμη της αρνητικής ευγονικής ως φορείς νοσηρότητας, απειλής και αποσταθεροποίησης του «κοινωνικού και πολιτικού καθεστώτος».
Το τίμημα σε ανθρώπινες ζωές υπήρξε ιδιαιτέρως βαρύ. Οι εκτιμήσεις για τις απώλειες του πολέμου ποικίλουν, αλλά οι περισσότερες πηγές υπολογίζουν ότι πάνω από 60 εκατομμύρια άνθρωποι απώλεσαν τη ζωή τους στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Δηλαδή, περίπου το 2.5% του παγκόσμιου πληθυσμού. Από αυτούς, τα 40-45 εκατομμύρια ήταν άμαχοι, ανάμεσα στους οποίους και παιδιά, και τα υπόλοιπα 20-25 εκατομμύρια στρατιώτες. Αρκετοί δε, υπέστησαν ανεπανόρθωτες σωματικές βλάβες ενώ κάποιοι άλλοι καταδικάστηκαν να ζουν με τις τραυματικές μνήμες αυτού του ολέθριου πολέμου. Η Ελλάδα συνεισέφερε με 400.000 και πλέον νεκρούς στο μακρύ κατάλογο των θυμάτων του Β' Παγκοσμίου πολέμου, αποτελώντας συγχρόνως παράδειγμα αντίστασης και ηρωισμού ενάντια στην αριθμητική υπεροχή των στρατιωτών και του πολεμικού εξοπλισμού του Άξονα.
Μετά τη λήξη του Α' Παγκοσμίου Πολέμου που επέφερε πλήθος καταστροφών στην ανθρωπότητα, το τοπίο εξακολουθούσε να παραμένει θολό σε ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο. Οι νικητές επέβαλαν με τη Συνθήκη των Βερσαλλιών στην ηττημένη ναζιστική Γερμανία σκληρότατους όρους, με σκοπό να την εξαθλιώσουν οικονομικά. Οι πολεμικές επανορθώσεις που επιβλήθηκαν στην Γερμανία ήταν υπέρογκες δημιουργώντας ένα κύμα αντιδράσεων στο γερμανικό λαό ο οποίος πάντα πίστευε ότι δεν έχασε πραγματικά τον πόλεμο, αλλά «προδόθηκε». Παράλληλα, ο κόσμος βρισκόταν σε μία οικονομική κρίση που ξεκίνησε με την κατάρρευση του χρηματιστηρίου της Νέας Υόρκης τον Οκτώβρη του 1929 η οποία ακολουθήθηκε από μια ταχεία κάμψη της παραγωγής, απασχόλησης και εξωτερικού εμπορίου των ΗΠΑ. Αλυσιδωτά, οι επιπτώσεις ήταν σημαντικές. Το Ηνωμένο Βασίλειο θέσπισε στη διάσκεψη της Οττάβα, το σύστημα της προτίμησης στο εμπόριο με κράτη της Κοινοπολιτείας, ενώ η φασιστική Ιταλία εφάρμοσε αυστηρούς έλεγχους στην παραγωγή και προχώρησε στην στρατιωτικοποίηση της χώρας. Η απελπισία από την οικονομική κρίση και το αίσθημα ότι οι Γερμανοί παρεμποδίζονταν να έχουν όλα αυτά που δικαιούνταν, οδήγησαν σε μια έξαρση του εθνικισμού και διευκόλυναν την άνοδο στην εξουσία του Εθνικοσοσιαλιστικού κόμματος NSDAP με αρχηγό τον Χίτλερ.
Τα ξημερώματα της 1ης Σεπτεμβρίου του 1939 η ναζιστική Γερμανία εισβάλλει στην Πολωνία. Με μία σαρωτική στρατιωτική επιχείρηση, από ξηρά και αέρα, ο ναζιστικός στρατός αιφνιδιάζει τους Πολωνούς και μέσα σε μια εβδομάδα έχει διαλύσει σχεδόν την άμυνα τους. Στο τέλος του μήνα η Βαρσοβία θα παραδοθεί. Είναι η επίθεση που θα σημάνει την έναρξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Αυτό που θα επακολουθήσει κανείς δεν μπορεί να το φανταστεί. Η ολοκληρωτική και φασιστική ιδεολογία του Μπενίτο Μουσολίνι και η αντίστοιχη ναζιστική του Αδόλφου Χίτλερ επιβάλλονται στους λαούς της Ευρώπης με τη δύναμη των όπλων. Η μία χώρα μετά την άλλη υποκύπτει στον παραλογισμό των δυο φιλόδοξων και φιλοπόλεμων δημαγωγών.
Μέσα στη δίνη του φρικτού αυτού πολέμου μια μικρή χώρα, η Ελλάδα, αν και βιώνοντας περίοδο δικτατορίας, ορθώνει το ανάστημά της και τα ιδανικά της μπροστά σε εκείνους που επιθυμούν να τα ποδοπατήσουν στο όνομα του επεκτατισμού, του ολοκληρωτισμού και της δήθεν φυλετικής ανωτερότητας.
Στις 15 Αυγούστου 1940 ένα ιταλικό υποβρύχιο βυθίζει το ελληνικό πολεμικό πλοίο «Έλλη» στην Τήνο. Η φασιστική Ιταλία βρίσκει με αυτόν τον τρόπο την αφορμή προκειμένου να επιτεθεί στην Ελλάδα. Τις πρώτες πρωινές ώρες της 28ης Οκτωβρίου 1940, ο Ιταλός πρέσβης Εμμανουέλε Γκράτσι επιδίδει ιδιοχείρως στον Έλληνα Πρωθυπουργό και δικτάτορα Ιωάννη Μεταξά τελεσίγραφο με το οποίο απαιτεί την ελεύθερη διέλευση του ιταλικού στρατού από την ελληνοαλβανική μεθόριο, προκειμένου στη συνέχεια να καταλάβει ορισμένα στρατηγικής σημασίας σημεία στην Ελλάδα και έτσι να διευκολυνθεί ο ανεφοδιασμός των ιταλικών στρατευμάτων που θα προωθούνταν κατόπιν στην Αφρική. Ο Ιωάννης Μεταξάς λαμβάνοντας το τελεσίγραφο στη γαλλική γλώσσα απαντά στον Ιταλό πρέσβη εκφράζοντας τη λαϊκή βούληση με τη φράση: «c'est la guerre» που ελληνιστί μεταφράζεται : «επομένως έχουμε πόλεμο». Αυτό το «Όχι» των Ελλήνων έμελλε αργότερα να περάσει στην ιστορία ως ύψιστη επιλογή ανδρείας και απαράμιλλου θάρρους.
Οι ιταλικές δυνάμεις επιτίθενται και ακολουθούν σφοδρές μάχες στην ελληνοαλβανική μεθόριο. Ο ελληνικός στρατός αν και λιγοστός σε σχέση με τις ιταλικές δυνάμεις, αμύνεται προκειμένου να προασπίσει τα πάτρια εδάφη. Στα βουνά της Πίνδου οι Έλληνες στρατιώτες επιδεικνύουν μοναδική θέληση ξεπερνώντας και φυσικά εμπόδια όπως το χιόνι, το κρύο και η μορφολογία του εδάφους. Περπατούν ώρες, μέρες αλλά δεν εγκαταλείπουν. Ο στόχος είναι ένας και ταυτίζεται μόνο με τη νίκη. Το σύνθημα «αέρα» ακούγεται σε κάθε έφοδο των Ελλήνων στρατιωτών και τότε η ζωή μοιάζει λίγη μπροστά στο αγαθό της ελευθερίας. Οι Έλληνες αντιστέκονται όσο κανείς άλλος στους Ιταλούς και κατορθώνουν το ακατόρθωτο. Καθηλώνουν και αναγκάζουν τις ιταλικές δυνάμεις να οπισθοχωρήσουν. Δεν επιτρέπουν ούτε στιγμή σε αυτές να πιστέψουν πως ο ελληνικός λαός θα λυγίσει μπροστά στις επεκτατικές τους διαθέσεις.
Ο ενθουσιασμός της νίκης μεγάλος, ο θαυμασμός της Ευρώπης για το κατόρθωμα των Ελλήνων μοναδικός. Τα δεινά όμως του πολέμου έμοιαζαν να μην έχουν τέλος. Ο Αδόλφος Χίτλερ βλέποντας την αποτυχία των Ιταλών να εισβάλλουν στην Ελλάδα, αποφασίζει να στρέψει εναντίον της τον άρτια εξοπλισμένο και πολυάριθμο γερμανικό στρατό. Στις 6 Απριλίου 1941 η Γερμανία κηρύττει τον πόλεμο στη χώρα μας. Ακόμα μια πρόκληση βρίσκεται μπροστά στην ήδη εξασθενημένη από τον ελληνοϊταλικό πόλεμο πατρίδα μας. Οι Έλληνες, επιτελώντας για μια ακόμη φορά το χρέος τους, αντιστέκονται γενναία στη φασιστική και ναζιστική πολεμική μηχανή του Άξονα. Όμως τελικά λυγίζουν. Ακόμα και ο ίδιος ο Χίτλερ το Μάιο του 1941 στο Ράιχσταγκ, αναφερόμενος στον πόλεμο κατά της Ελλάδος, σημειώνει: «Η ιστορική αλήθεια με υποχρεώνει να πιστεύω, ότι από όλους τους αντιπάλους που μας αντιτάχτηκαν, ο Έλληνας στρατιώτης είναι εκείνος που πολέμησε με τη μεγαλύτερη περιφρόνηση του θανάτου. Δεν συνθηκολόγησε παρά μόνο όταν κάθε αντίσταση ήταν αδύνατη και ως εκ τούτου άχρηστη».
Οι γερμανικές δυνάμεις καταλαμβάνουν τη μια πόλη της Ελλάδος μετά την άλλη. Στις 27 Απριλίου 1941 η γερμανική σημαία υψώνεται στο παγκόσμιο μνημείο πολιτισμού και δημοκρατίας, στο βράχο της Ακρόπολης. Ακολουθούν δύσκολες στιγμές. Το χειμώνα του 1941 ο εξανδραποδισμός, η πείνα και ο υποσιτισμός οδηγούν στο θάνατο πολλούς Έλληνες στα μεγάλα αστικά κέντρα, και αρκετούς άλλους εβραϊκής κυρίως καταγωγής στα στρατόπεδα συγκέντρωσης αρχικά και στα κρεματόρια στη συνέχεια. Ωστόσο, το όραμα της ελευθερίας και ο πόθος για την αποτίναξη του γερμανικού ζυγού συνεχίζουν να ενυπάρχουν στην ψυχή όλων. Αυτά πραγματώνονται μέσα από τη δράση της Εθνικής Αντίστασης. Ομάδες Ελλήνων με αυταπάρνηση και αίσθημα φιλοπατρίας προκαλούν στις κατοχικές δυνάμεις καίρια πλήγματα. Η απάντηση των Γερμανών ανάλογη. Χωριά παραδίδονται στις φλόγες, άνθρωποι βασανίζονται ή στήνονται σε εκτελεστικά αποσπάσματα. Το Δίστομο και τα Καλάβρυτα αποτελούν χαρακτηριστικό παράδειγμα. Ανάμεσα στα θύματα της ναζιστικής θηριωδίας και η Λέλα Καραγιάννη η οποία εκτελείται από τους Γερμανούς στις 8 Σεπτεμβρίου του '44.
Ωστόσο, το ηθικό των Ελλήνων δεν κάμπτεται. Συνεχίζουν να μάχονται με πείσμα. Στις 12 Οκτωβρίου 1944 οι Γερμανοί αποχωρούν από την Αθήνα. Οι Έλληνες επανακτούν την ελευθερία τους και ο άκρατος μιλιταρισμός ηττάται. Στις 18 Οκτωβρίου 1944, «την πιο όμορφη, την πιο αλαφριά μέρα του κόσμου», όπως την χαρακτηρίζει ο μεγάλος Γεώργιος Σεφέρης, ξανακυματίζει η γαλανόλευκη στον ιερό βράχο της Ακρόπολης. Ακολουθούν όμως ίσως οι μελανότερες και έως και σήμερα αμφιλεγόμενες σελίδες στη σύγχρονη ιστορία μας. Ο Εμφύλιος αλληλοσπαραγμός στερεί ουσιαστικά από την ελληνική κοινωνία τη μεταπολεμική ανασυγκρότηση και τη χαρά της επιτυχίας όλων των Ελλήνων, οδηγώντας στο θάνατο αδελφούς και ομοαίματους, μέσα στη δίνη έντονων πολιτικών αντιπαραθέσεων και εξωγενών παρεμβάσεων.
74 έτη μετά τον καταστρεπτικό και εμφορούμενο από ακραίες, ολοκληρωτικές και αντιανθρωπιστικές ιδεολογίες Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, η μνήμη εξακολουθεί να λειτουργεί ως φάρμακο και φαρμάκι συγχρόνως. Το μάθημα της Ιστορίας και οι επετειακές εκδηλώσεις σαν τη σημερινή εξακολουθούν να μας θυμίζουν τα ιστορικά γεγονότα λειτουργώντας ως βάλσαμο και δικαίωση για τα θύματα, ως πεδίο κριτικής σκέψης καθώς και προβληματισμού για τις εκατέρωθεν θηριωδίες μεταξύ των λαών. Από την άλλη όμως η μνήμη λειτουργεί και ως φαρμάκι, ειδικά όταν το εκάστοτε παρόν τροφοδοτείται από στερεότυπες αντιλήψεις, μισαλλοδοξία, ναζιστικά ή φασιστικά πρότυπα που δηλητηριάζουν την ανθρώπινη σκέψη, θέτουν σε κίνδυνο την κοινωνική συνοχή, δικαιώνουν τις επιλογές του θύτη έναντι του θύματος και καθιστούν τη βία μορφή πολιτικής έκφρασης σε βάρος θρησκευτικών, κοινωνικών, φυλετικών ή εθνοπολιτισμικών ομάδων. Εξάλλου, οφείλουμε να θυμόμαστε πως η άρνηση της αναγνώρισης του θύματος μαρτυρά την επιβίωση της ιδεολογίας του θύτη. Μέσα σε αυτές τις συνθήκες που διαμορφώνονται από το τραυματικό ιστορικό παρελθόν, οφείλουμε να στεκόμαστε κριτικά. Να εξετάζουμε και να αναλύουμε τις συνθήκες, τα κίνητρα των εμπλεκομένων και τις αιτίες που οδήγησαν τις ανθρώπινες κοινωνίες σε ατοπήματα όπως αυτό του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, επικεντρώνοντας συγχρόνως και στα αποτελέσματα αυτών των ανθρώπινων επιλογών. Μόνο έτσι και με γνώμονα πάντα το σεβασμό στην ετερότητα, θα επιτύχουμε τη διασφάλιση της παγκόσμιας ειρήνης εξοβελίζοντας υπεραπλουστευτικά σχήματα, επικίνδυνες ιδεολογίες και στερεότυπα που στοιχειώνουν το παρελθόν και απειλούν το παρόν. Η στοχοποίηση του ιταλικού ή γερμανικού έθνους με όρους του παρελθόντος, σε καμία περίπτωση δεν προάγει τη συμφιλίωση των λαών ούτε και δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την ειρηνική τους συνύπαρξη και την αλληλεγγύη.
Το Έπος του '40 λοιπόν, ως αναπόσπαστο τμήμα του αιματηρού Β' Παγκοσμίου Πολέμου, οφείλουμε να το θυμόμαστε. Αλλά όχι για να δαιμονοποιούμε, ούτε και για να νομιμοποιούμε αντιλήψεις, στάσεις και συμπεριφορές του παρόντος απέναντι σε λαούς. Οφείλουμε να το θυμόμαστε για τις ηρωικές ενέργειες, τις αξίες, τα ιδανικά και την πάλη απέναντι σε ιδεολογίες που ευτέλισαν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και εξακολουθούν να αποτελούν απειλή για τις ανθρώπινες κοινωνίες ακόμα και σήμερα. Γιατί ο φασισμός, κυρίες και κύριοι, δεν ηττάται στους δρόμους ή με την εκλογική διαδικασία. Ηττάται μόνο μέσα από την προσήλωση σε θεμελιώδεις αρχές του ανθρωπισμού, μέσα από την καλλιέργεια πνεύματος αλληλοκατανόησης, σεβασμού και συλλογικής αυτοσυνειδησίας.
Αποστολόπουλος Νίκος
